Zijn ouders, de heilige Basilius de Oudere en de heilige Emmelia, stonden bekend om hun vroomheid en liefdadigheidswerk. Ze brachten een familie groot waarin verschillende heiligen leefden, zoals zijn broers en zussen Gregorius van Nyssa en Macrina de Jongere.

Vroeg onderwijs en kloosterleven

Basilius kreeg een uitgebreide opleiding, hij studeerde retorica onder Libanius in Constantinopel en later aan de Universiteit van Athene. Na het afronden van zijn studie koos hij aanvankelijk voor een carrière in de rechten.

Hij reisde veel door Palestina, Egypte en Syrië om meer te leren over het monnikendom voordat hij een gemeenschap stichtte in de buurt van Annesi op het landgoed van zijn familie. Hier ontwikkelde hij richtlijnen voor een gemeenschappelijk monastiek leven met de nadruk op gehoorzaamheid, handenarbeid en liefdadigheid voor de armen.

In 370 na Christus werd Basilius benoemd tot bisschop van Caesarea nadat hij als administratief assistent van Eusebius, de vorige bisschop, had gediend. Hij werd een prominente verdediger van het christendom van Nicea tegen het arianisme - een ketterij die de volledige goddelijkheid van Christus ontkende. Zijn theologische geschriften bevatten belangrijke verhandelingen zoals "Over de Heilige Geest", waarin hij belangrijke doctrines over de Drie-eenheid verwoordde.

Basilius' leiderschap tijdens deze tumultueuze periode omvatte niet alleen theologische debatten, maar ook praktische antwoorden op sociale vraagstukken. Hij richtte instellingen op voor armenzorg en organiseerde hulpacties tijdens hongersnoden. Zijn toewijding aan de orthodoxie bracht hem vaak in conflict met keizer Valens, die het arianisme steunde; Basil bleef echter standvastig in zijn geloof ondanks dreigingen van verbanning of geweld van de keizerlijke autoriteiten.

Sint Basilius stierf op 1 of 2 januari in 379 na Christus als gevolg van complicaties aan zijn gezondheid, verergerd door zijn ascetische levensstijl. Hij wordt herinnerd als een van de grootste theologen van het christendom en wordt als heilige vereerd in zowel de Oosters-orthodoxe als de Westers-katholieke tradities. Zijn bijdragen hebben de christelijke doctrine met betrekking tot de Drie-eenheid aanzienlijk gevormd en hebben duurzame praktijken binnen kloostergemeenschappen gevestigd.