Gorbatsjov werd door de meeste oudere Russen gehaat omdat de Sovjet-Unie, het land waarin zij geboren waren, onder zijn leiding uiteenviel. Zijn huidige opvolger, Vladimir Poetin, voert nu een oorlog om de Sovjet-Unie weer in elkaar te zetten, maar Gorbatsjov, Poetin en de meeste andere Russen hebben allemaal dezelfde categoriefout gemaakt. Ze dachten dat de Sovjet-Unie een land was.

Dat was het niet. Het was een keizerrijk, dat fundamenteel niet verschilde van de zes andere Europese keizerrijken die in de voorgaande eeuwen het grootste deel van de wereld in hun midden hadden verdeeld - of zelfs van de honderden andere keizerrijken die aan hen vooraf waren gegaan in de 5000 jaar van 'massa'-beschavingen.

Bijna al deze rijken hadden een heersende etnische of linguïstische groep in het centrum, en een verscheidenheid van onderworpen volkeren in de periferie. Hun omvang werd historisch beperkt door zeer trage communicatie over lange afstand, maar door de komst van zeeschepen konden zij in de 17e eeuw de wereld over. En ze werden allemaal, uiteindelijk, met geweld geregeerd.

De Britse, Franse en Nederlandse keizerrijken verwarden hun imperium nooit met hun eigen land, omdat hun koloniën door duizenden kilometers oceaan van hun thuisland waren gescheiden. Lastiger was het met het Russische, het Turkse en het Oostenrijks-Hongaarse rijk, waar al hun bezittingen over land met elkaar verbonden waren, maar de laatste twee waren in 1918 verdwenen.

Toen bleef het Russische rijk over, dat in handen viel van de bolsjewistische revolutionairen en werd omgedoopt tot de Sovjet-Unie. Maar de grenzen veranderden niet, behalve in het uiterste westen, waar Finland, Estland, Letland, Litouwen en Polen onafhankelijk werden.

Dat is waar de verwarring onder de Russische bevolking vandaan komt. Omdat de communisten beweerden "anti-imperialistisch" te zijn, en zich zelfs tot Stalins tijd onthielden van het gebruik van Russisch-nationalistische tropen, was het voor de Russen gemakkelijk te denken dat de Sovjet-Unie allemaal hetzelfde "thuisland" was. Maar de onderworpen volkeren merkten het.

Toen Gorbatsjov grotendeels afzag van de dreiging van geweld als middel om het rijk bijeen te houden, vatten de niet-Russische nationaliteiten dat natuurlijk op als een signaal dat ze konden vertrekken. En hun vertrek was echt niet "de grootste geopolitieke ramp van de 20e eeuw" (zoals Poetin beweert); het was de laatste daad in de ontmanteling van de Europese rijken.

Natuurlijk vertrokken de onderworpen volkeren. Sommige koloniale volkeren verschilden radicaal van de Russen, zoals de islamitische "republieken" van Centraal-Azië. Sommige leken voor buitenstaanders erg op elkaar - de Oekraïners en de Russen, bijvoorbeeld - maar hun werkelijke historische grieven waren even diep en onverzoenlijk als die tussen de Ieren en de Engelsen.

Siberië en het Verre Oosten bleven in Rusland, omdat de veroverde bevolkingsgroepen daar inheemse volkeren waren geweest die in kleine groepen leefden. Zij werden reeds in de 18e eeuw sterk in aantal overtroffen door Russische kolonisten, en hun toekomst is in het beste geval vergelijkbaar met die van de "First Nations" van Canada, de Verenigde Staten, Australië en Nieuw-Zeeland.

Zo is het laatste Europese rijk dertig jaar geleden gedekoloniseerd, en proberen het nu weer in elkaar te zetten is even dwaas en zinloos als een Britse poging Ierland te heroveren zou zijn. Ja, Russen en Oekraïners hebben veel gemeenschappelijke geschiedenis. Ja, het is moeilijk voor mensen die ze niet goed kennen om ze uit elkaar te houden. Maar nee, ze zullen niet gelukkig samenleven.

Is dit het 'narcisme van de kleine verschillen' waar Sigmund Freud het over had? Ja, natuurlijk is dat zo. Maar er is een soort gedeelde identiteit nodig om vreedzaam en productief samen te leven in de grote aantallen die sinds de opkomst van de massabeschavingen standaard zijn geworden, en het opbouwen van zo'n gemeenschappelijke identiteit is hard werken.

Zo worden twee talen, Russisch en Oekraïens, die eigenlijk niet verder uit elkaar liggen dan Glaswegian English en Jamaican English, door Oekraïense nationalisten tot een scherpe scheidslijn tussen verschillende "naties" opgetrokken. Maar ze hebben het niet over religie, want Oekraïners zijn te verdeeld langs die as.

De geschiedenis, vals of waar, helpt ook. Russen vertellen een verhaal over een vermeende genocide op Russischtaligen in het oosten van Oekraïne in het heden; veel Oekraïners geloven dat de hongersnood van het begin van de jaren dertig (de 'holomodor') opzettelijk werd veroorzaakt door hun Russische overheersers.

Er zijn maar zoveel mensen die je tot dezelfde identiteit kunt brengen, daarom zijn er 52 landen in Afrika, en zeven landen waar vroeger Joegoslavië lag. Het maakt gewoon deel uit van het dekolonisatieproces, maar de Russen hebben nog niet begrepen dat dit is wat zij doormaken.

Author

Gwynne Dyer is an independent journalist whose articles are published in 45 countries.

Gwynne Dyer